Een Blik op Blik

Het blik als verpakkingsmiddel

Het Nederlands decoratief verpakkingsblik zit in ons collectief geheugen opgeslagen. Immers, wie kent niet de rood/gele winkelblikken van Van Nelle’s koffie en thee, ontworpen door Jac. Jongert in de jaren ’30 van de vorige eeuw? Of een van de vele nostalgische koektrommels die vroeger thuis op tafel stonden en die ook vandaag nog, bijna 100 jaar later, een gevoel van gezelligheid oproepen? Ze vormen onze Blik van Herkenning.

Het blik als verpakkingsmiddel is er niet altijd geweest. Wel kende elk dorp of elke plaats een blik- of koperslager die zich specialiseerde in het vervaardigen van huishoudelijke producten zoals presenteerbladen, kannetjes, tabaksdozen, zwavelbakjes, kandelaars, lampen tot aan vogelkooien toe. Deze blik- of koperslagers waren verenigd in een gilde en zorgden voor een vorm van praktische nijverheid. De advertentie hierboven is afkomstig uit de Leeuwarder Courant van 28 mei 1830.

Het decreet van Napoleon
Gedurende de Franse tijd heeft Napoleon Bonaparte enorme invloed op het ontstaan van de Nederlandse blikindustrie. Allereerst had hij al het gilderegime afgeschaft en was iedere burger met het wijzigen van de grondwet in 1798  vrij om een “zodaanige fabriek of trafiek op te richten of zoodanig eerlijk bedrijf aan te vangen als hij verkiezen zal”. Daarnaast trok Napoleon met zijn troepen op de vele veldtochten Europa door. Onder de manschappen was scheurbuik een veel voorkomend probleem. Het eten dat op de veldtochten werd meegenomen was ingemaakt of geweckt en werd in glas vervoerd. Dit was uiteraard behoorlijk breekbaar waardoor er onvoldoende vitaminerijk voedsel was om de troepen mee te voeden. Er wordt dan ook door Napoleon een decreet uitgevaardigd wat oproept een nieuwe manier van verpakken te ontwikkelen.

De uitvinding
De Fransman Appert heeft al sinds 1804 een fabriek buiten Parijs waar hij voedingsstoffen aan grote warmte blootstelt om zo de oorzaken van bederf te vernietigen of voor lange tijd onschadelijk te maken. Ook hij verkiest glas als de beste verpakking, maar raakt meer en meer overtuigt van de voordelen van blik. In Engeland krijgt Peter Durand rond diezelfde tijd, in 1810, het eerste patent voor zijn bedrijf voor het luchtdicht verpakken van bereide levensmiddelen in glas of in blik. De kwaliteit van het Engelse blik is uitstekend en de productie ervan is toonaangevend in de wereld. Met de afkondiging van het Continentale Stelsel wat import van buitenaf verbiedt droogt de aanvoer van Engels blik op en gaat Appert ook in Frankrijk aan de slag met het produceren van verpakkingsblikken. Op de Wereldtentoonstelling in Londen in 1851 is vervolgens al Australisch schapenvlees in blik te zien en laat ook Amerika zich niet onbetuigd. De opkomst van de blikindustrie richt zich vanaf dat moment op zowel de conservenindustrie als op het decoratieve verpakkingsblik.

Blik in Nederland
Voor Nederland geldt dat de ontwikkeling van de Industriële Revolutie zich in een lager tempo voltrekt dan in de ons omringende landen. Vanaf ongeveer 1870-1880 wordt in Nederland in diverse kleine blikfabriekjes het eerste decoratieve verpakkingsblik geslagen. Opvallend is dat het vooral de cacaofabrieken en de beschuit- en biscuitfabrieken zijn die deze industrie vanaf dat moment een belangrijke impuls geven.

Aan het begin van de 19^e eeuw komen de hoogste kwaliteit blikplaten uit Zuid-Wales in het Verenigd Koninkrijk. Blik is vertind plaatijzer. Van de onvertinde ijzerplaat (black plate) wordt een blik geslagen. De binnenkant wordt vervolgens vertind om zo de bestendigheid ervan te verhogen. De tinlaag sluit het ijzer van de lucht af en voorkomt daardoor het roestingsproces. De sterkte en buigbaarheid van het ijzer wordt tijdens het vervaardigingsproces gecombineerd met de onaantastbaarheid en de glans van het tin waardoor beide materialen maximaal tot hun recht komen.

Rond 1860 werd het algemeen gebruik om voedsel in blik te verpakken. Door het gebruik van speciale laksoorten konden corrosieverschijnselen vermeden worden en bepaalde de tinlaagdikte, de tinijzer- legeringslaagdikte en structuur, niet meer de opslagtijd.

De eerste beschuitbus van Verkade
Op zondag 2 mei 1886 opende Ericus Gerhardus Verkade zijn Stoom- Brood- en Beschuitfabriek “De Ruyter”.  Met 15 man personeel richt Verkade zich als eerste op de fabrieksmatige productie van brood en beschuit. Hij is hiermee de eerste in de beschuitindustrie en bovendien een paar jaar later de eerste die zijn beschuiten in blikken bussen verpakt. Tot die tijd werd beschuit los verkocht en werd het in de regel snel oudbakken. Door op de bussen de naam Verkade aan te brengen werden de blikken een middel om het merkartikel aan te prijzen en op de markt te brengen. De familienaam Verkade wordt de merknaam Verkade.

Het allereerste beschuitblik van Verkade is een voorbeeld van een blik geslagen van onvertinde ijzerplaat. De platte naad van de bus is met lood gesoldeerd en de binnenkant is  niet vertind. Dit betekende dat in deze eerste verpakkingsblikken uitsluitend droge voedingsstoffen verpakt kunnen worden zoals koffie, thee, cacao, beschuit en tabak. Komt er vocht bij de blikplaat dan begint het roestingsproces en bovendien veroorzaakt het gebruikte lood in dat geval een loodvergiftiging. De ervaring van de voormalige koperslagers draagt er overigens wel aan bij dat in dit geval een perfecte cilinder is geslagen waarbij het deksel er dusdanig strak op aangebracht wordt dat bij het naar beneden drukken de overtollige lucht ontsnapt en de beschuiten die erin verpakt zitten bros blijven. Het blik werd vervolgens verzegeld met een papieren wikkel waarop de naam Verkade kwam te staan.

Met het aanbrengen van het papieren wikkel ontstond er voor de bedrijven die de blikverpakkingen gebruikten een mogelijkheid om bekendheid te genereren voor de producten. Naast de merknaam doet ook het begrip reclame zijn intrede in onze economie.

 

 

 

 

eerste beschuitbussen van Verkade en detail deksel, 1888-1910, collectie Het Behouden Blik

 

 

De cacao-industrie
Zoals gezegd ontwikkelt ook de cacao-industrie zich tot groot verbruiker van de blikken bussen als decoratieve verpakking voor haar producten. Van de firma Van Houten in Weesp is bekend dat deze er rond 1870 toe over gaat om de cacao niet langer in glas te verpakken. Van Houten stapt over op blikken bussen die voorzien worden van een etiket met goud opdruk. Tot 1914 heeft de firma de beschikking over een eigen blikslagerij die gevestigd is op het fabrieksterrein. Pas vanaf het ontstaan van de Verenigde Blikfabrikanten in 1912, waarbij meerdere kleine blikfabrikanten zich verenigen, wordt het maken van de blikken meer en meer uitbesteedt.

 

 

Eerste cacaoverpakking Van Houten, 1880-1910, collectie Het Behouden Blik

 

 

Het decoratieve verpakkingsblik
De ontwikkelingen in de blikindustrie zorgen ervoor dat het al snel mogelijk is blikken te beschilderen en te voorzien van een transferprint, een zogenaamde decalcomanie opdruk. Na het aanbrengen van de grondkleur wordt deze transferprint op het blik aangebracht waarna een laag transparante lak het blik en de afbeelding beschermen.  Met de opkomst van de steendrukkunst of de lithografie wordt het ook mogelijk om blikken met meer-kleurenprints te bedrukken. Elke kleur van de afbeelding heeft een eigen steen en de blikplaat gaat soms wel tot 12 keer onder de steendrukpers door om zo de afbeelding kleur voor kleur op te bouwen. Een bijzonder arbeidsintensief proces wat prachtige resultaten oplevert waarvan ook nu nog vele exemplaren in goede staat bewaard zijn gebleven.

De zogenaamde winkelblikken, die in de winkeltjes in koloniale waren en comestibles gebruikt werden kwamen rechtstreeks van de fabriek en waren gevuld met de vers geroosterde koffie of thee. In eerste instantie los verpakt, later in kleine pakjes voorverpakt. Deze blikken bleven eigendom van de fabriek en werden veelvuldig hergebruikt. Ook op de kleinere koekblikken die in de winkel van een glazen uitweegdeksel werden voorzien werd statiegeld geheven. Het blik bleek een duurzame verpakking en een geweldige reclamedrager.

 

Verkade winkelblik, statiegeld 30 cent,  en glazen uitweegdeksel, collectie Het Behouden Blik

Een ijzersterke positie
Alhoewel Engeland altijd behoorlijk op Nederland vooruitliep, zowel op het gebied van de productietechnieken als ook op het vlak van het blik als reclamemedium, is het ook in ons land gelukt om, met name met de cacao en chocoladeblikken, een ijzersterke positie op te bouwen en behoorden wij tot de makers van de mooiste blikreclame. De merkartikelen van Verkade en Van Houten zijn de eersten. Zij worden in snel tempo gevolgd  door vele andere merken en artikelen. De blikindustrie ontwikkelt zich in hetzelfde tempo en gedurende een periode van zo’n 100 jaar staan de mooiste verpakkingsblikken thuis op tafel of sieren onze keukenkast.

In onze collectie zijn ze terug te vinden en bieden ze een blik in de keuken van de Nederlandse samenleving.

Wij nodigen u van harte uit een blik te komen werpen!

 

Bron:
– Betoverend Blik, Nederlands bedrukt blik 1880-2000, F.A. Jansen, Deventer, 2000
– Vereenigde Blikfabrieken 1888-1938, Dr. J. C. Westermann, Amsterdam 1938
– Honderd jaar Verkade 1886-1986, Koninklijke Verkade n.v, 1986
– Een andere kijk op Blik, uitgave van het Informatiecentrum Blikverpakking, 1988
– wwww.zaanlandia.com
– Dhr. P. Drent, oud-medewerker Tata Steel