Seizoensblik september 2025 – Een Blik op de Ontwerpers
Ze zijn bepaald iconisch, de koektrommels met de bloemen en de stipjes of kraaltjes. Ze bieden velen van ons een blik van herkenning en zijn in grote aantallen geproduceerd. Technisch gezien zijn ze best bewerkelijk. Het ontwerp heet ‘Crabo’ en menigeen vindt ze prachtig. Uiteraard zijn deze blikken ook onderdeel van onze collectie, maar wat vonden de ontwerpers van deze blikken en waar lag hun eigen voorkeur als het ging om het maken van ontwerpen voor verpakkingen?
Henk Boerwinkel
Iets meer dan een jaar geleden bezocht Henk Boerwinkel (1937) nietsvermoedend ons museum. Het bezoek werd aanleiding voor een mooi gesprek over het ontwerpen van luxe blikken trommeltjes, zijn collega’s bij de ontwerpafdeling van de N.V. Vereenigde Blikfabrikanten en het materiaal over een bijzonder jubileumgeschenk uit het archief van Frans Jansen.
Henk komt op 17 jarige leeftijd als leerling-ontwerper in dienst bij de Blikfabriek in Krommenie. Jan van Erkelens was hier al enkele jaren actief als tekenaar en werd Henk zijn chef. De beide mannen kenden elkaar al via de handgemaakte marionetten en het poppenspel waar beiden in de jaren daarna internationale faam mee vergaarden. In een klein opkamertje boven de stampende fabriek werd met eindeloos geduld en met hele fijne penseeltjes decoraties (Millefleurs) geschilderd die daarna op blikken trommeltjes werden gedrukt.
Het maken van een ontwerp nam gemiddeld een week of twee in beslag. Het model werd geslagen van blank blik. Binnen de maten van het model werd een uitslag gemaakt, waarna de vlakke tekening werd gemaakt. Als de kleurproeven succesvol waren kon het blik in productie genomen worden en was het uit de handen van de ontwerpers.
In 1957 worden de medewerkers van de ontwerpafdeling geïnterviewd voor een bijdrage in “Blik op onze fabrieken”, het personeelsblad van de Verblifa. Henk is dan 20 jaar, zijn collega Bram Borgo is 23 jaar en Jan van Erkelens nadert de 40 jaar.
Jan van Erkelens had zich na een opleiding tot huisschilder bekwaamd in het grafische vak. In 1947 trad hij in dienst bij Wed. Bekkers NV te Dordrecht als ontwerper blikdecoraties. Na eerst overgeplaatst te zijn naar het hoofdkantoor in Amsterdam werkt hij tot ongeveer 1968 voor Verblifa in Krommenie.
Het werken op de ontwerpafdeling had weinig artistieke waarde. De klant had de wensen al kenbaar gemaakt en de ontwerpers konden deze alleen maar invullen. De uitdaging zat meer in de luxe trommels die voor de ‘lege’ verkoop van de fabriek zelf bestemd waren. Jan ontwierp verschillende modellen met een duidelijke grafische inslag.
De ontwerpers bekwaamden zich, waar nodig, ook in bijzondere technieken. Zo werd er voor de Volkskunst trommeltjes van Douwe Egberts (1967) eerst een bezoek gebracht aan het Hindelooper museum om daar de volkskunst in detail te bekijken èn na te tekenen.
ontwerp tekening Jan van Erkelens
De conservatieve smaak van het publiek en de directie is leidend.
Bram en Henk, de jonge tekenaars zijn het erover eens dat het blik een prima verpakkingsmiddel is waar veel mee te doen valt. Het is licht en hygiënisch, het kan tegen een stootje en men kan het allerlei vormen geven. De buiktrommeltjes (Douwe Egberts) , die een imitatie van de ouderwetse buikkastjes zijn, kunnen niet op hun waardering rekenen. “Het is imitatie en nog lelijk ook. Hetzelfde geldt voor de blikken waarop afbeeldingen van ‘Oude Meesters’ te zien zijn. Een schilderij kan prachtig zijn, maar dat hoort aan de wand en niet op een blik. Ook al die imitaties, zoals oud-leer, hout, porselein e.d. zijn ongewenst, om nog maar niet te spreken over al dat protserige goud- en zilver op de trommels”. De ontwerpers zijn daarnaast niet direct verguld van het zogenaamde Crabo-ontwerp waar Jan van Erkelens dan al tien jaar lang vele variaties voor heeft getekend. Het zijn de imitatie kralen die voor de ontwerpers het grootste bezwaar vormen. “Kralen van blik, hoe bestaat het! En wàren het nou nog maar kralen, maar als je het deksel omkeert zie je allemaal holletjes…..!
Het moderne ontwerpen
De jonge ontwerpers staan met beide benen op de grond en hebben een idee over hoe de nieuwe trommeltjes eruit zouden moeten komen te zien. Neem de bus voor de koffie- thee en suiker. Henk geeft aan dat het ontwerp nog niet ideaal is, maar wel de goede richting op gaat. Het is geen zoet schilderijtje wat kant noch wal raakt maar een paar strakke figuurtjes die zich zoveel mogelijk aanpassen bij het materiaal en ook nog enigszins in betrekking staan tot de inhoud van de bus….. De ontwerpers zoeken bij de decoratie van trommels en bussen naar een moderne, eigentijdse vormgeving, die zich zo nauw mogelijk aansluit bij het blik zelf.
Duinlandschap
Het trommeltje “Duinlandschap” is een ontwerp van Henk zoals hij dat voor zich zag. Hij is er ook vandaag de dag nog enthousiast over. In ons eerste contact gaf hij aan zelf niet over een exemplaar van dit blik te beschikken. Het vervolg op deze opmerking laat zich raden: het exemplaar uit onze collectie is inmiddels als geschenk naar Henk gegaan, maar gelukkig hebben wij de foto’s nog! Naar de koffie, thee en suikerbus zijn we nog op zoek.
Het ‘vissentrommeltje’ is bijzonder in de vlakverdeling en omdat het ook het blanke blik laat zien waardoor de visjes als het ware gaan glimmen.
Het jubileumblik
In navolging van wat hiervoor al gezegd is vroeg het van de directie van de Verblifa in 1962 meerdere bezoeken aan het atelier van Maurits Escher om deze ervan te overtuigen het jubileumblik te ontwerpen voor het 75 jarig bestaan. Escher was evenmin gecharmeerd van de traditionele ontwerpen op de trommeltjes uit die tijd en sprong niet direct een gat in de lucht op het verzoek een ‘blikken koektrommeltje te decoreren’.
Na het bekijken van de bestaande modellen die speciaal voor het bezoek waren meegebracht:
De vormgeving boeide hem vanwege dat het een deel van een regelmatig twintigvlak vormde. Zou de directie een blik in de vorm van een twintigvlak, een Icosaëder, willen uitgeven, dan viel er wellicht nog te praten? De directie vertrok teleurgesteld naar huis terug en bleef zitten met de vraag hoe dit verzoek technisch gezien voor elkaar te krijgen en hoe het voorgenomen geschenk van 250 gram bonbons naar de relaties op te sturen zonder dit in een dertien in een dozijn trommel te doen.
Een week na de eerste kennismaking trok een volgende groep, dit keer vooral de technische mensen en grafisch deskundigen naar het atelier van Escher. Van der Grijn doet naderhand verslag:
Eenmaal terug in het bedrijf kwamen uiteraard alle praktische bezwaren op tafel. De beperkte oplage speelde niet in de laatste plaats een belangrijke rol naast alle technische uitdagingen. Een dergelijk blik was nog niet eerder vervaardigd! De vindingrijkheid van de technici en het feit dat er nog voldoende medewerkers waren die het oude beroep ‘blikslager’ in de vingers hadden maakten dat de jubileumtrommel er uiteindelijk en met vereende krachten is gekomen. Escher ging aan het decoreren en vroeg of de zeester erop gelegd kon worden, geprägd. Dat kon als de schelpen middels embossing konden worden aangebracht. Uiteindelijk waren 40 man nodig voor de vervaardiging van de jubileumtrommel die de oorspronkelijke begroting ruimschoots oversteeg met een kostprijs van Hfl. 8 per stuk. Toen daarnaast bleek dat zelfs met de nodige papieren opvulling de inhoud van de trommel om 400 gram bonbons vroeg stegen de kosten nog een beetje meer. Alle 3100 personeelsleden kregen een exemplaar evenals ruim 4000 relaties van het bedrijf.
Tegenwoordig is de trommel een geliefd verzamelobject. Het exemplaar in dit Seizoensblik is afkomstig uit een particuliere collectie en hebben wij in bruikleen.
Bron:
– Douwe Egberts Heritage Center, collectie d.d. september 2025
– Bonte Blikken, blikfabricage in Nederland 1800-1990, Assen, 1991
– Het levensverhaal van Jan van Erkelens, Herbert van Erkelens, https://vanerkelens.nl/pdf/janvanerkelens.pdf
– de magische wereld van figurentheater Triangel, H. Boerwinkel en T. Henzen
©Museum Het Behouden Blik, Uithuizermeeden
met aandacht vergaard, een kijkje waard!
